Monumenten in Stiens
1. Langebuorren 1, 9051 BD Stiens; 19e eeuws pand (Vitushûs)
Tegenover de zuidzijde van de kerk staat het kloeke, gepleisterde Sint-Vitushûs dat in het midden van de 19de eeuw als herberg Het Lands Welvaren is gebouwd. Schuin ertegenover staat De Smalle Brug die nog steeds als herberg functioneert.
Klik op een foto voor een vergroting.
2. Pieter Jellessingel 1, 9051 BV Stiens; St. Vituskerk
De Sint-Vituskerk is een robuuste kerk met een forse zadeldaktoren. Het romaanse tufstenen schip werd aan het einde van de 11de of begin van de 12de eeuw gebouwd. De muren vertonen grote spaarvelden met daarin (dichtgezette) kleine rondboogvensters. Het koor is iets smaller dan het schip en is in de 13de eeuw van baksteen gebouwd. Dit koor bezit een vijfzijdige sluiting, die in de 19de eeuw nog eens is vernieuwd. Met de verhoging en de vele reparaties van het schip vertoont het muurwerk van de kerk een boeiend historisch tapijt. De toren dateert uit de 15de eeuw en is opgebouwd uit vier geledingen. Er hangen drie klokken in, één uit 1381, een tweede die Arent van Wou in 1509 goot en een derde uit 1607 van de hand van Gregorius van Hall. Het interieur bevat enkele 17de-eeuwse herenbanken en een 18de-eeuwse kansel. Onder de grafzerken valt een grote portretzerk voor Philips van Boshuysen en diens vrouw Anna van Eysinga uit het midden van de 17de eeuw op.
Bronvermelding: 36X Leeuwarden, Peter Karstkarel.
Klik op een foto voor een vergroting.
3. Smelbrêge 6, 9051 BH Stiens; woonhuis (Doktershûs)
Doktershûs, rijksmonument met een rijke geschiedenis
Het neoclassicistische Doktershûs (1838) met de rijk versierde dakkapel valt op in het historische centrum van Stiens. Het neoclassicisme is bij uitstek een Europees georiënteerde stroming die in de tweede helft van de 18e en het eerste kwart van de 19e eeuw streefde naar een heldere en zuivere vormgeving. Men hernieuwde de aandacht voor de klassieken en liet zich inspireren door de antieke Griekse en Romeinse bouwkunst. Ieder land gaf zijn eigen interpretatie. In Frankrijk waren overheden de belangrijkste opdrachtgevers, in Engeland particulieren die grote landhuizen lieten bouwen en in Noord-Nederland zijn veel voorbeelden bekend van woningen, boerderijen en een aantal kerken, die zelfs tot laat in de 19e eeuw gebouwd werden.
Ook de monumentale gang in het Doktershûs heeft Europese connecties. Ruim vijftig jaar later, in 1894, werd deze gang binnen prachtig beschilderd en was het gedaan met de wat strenge uitstraling die het huis van buiten heeft. Met vaardige hand schilderden de decoratieschilders van toen imitatiemarmer panelen: rode bij wijze van Waals marmer en gele die het ‘Giallo di Siena’, het ‘geel uit het Italiaanse Siena’ vertegenwoordigden. Een geschilderde vaas met bloemen heette de bezoeker welkom bij de hoofdingang. Het plafond kreeg met goud versierde ornamenten. De vloer werd belegd met prachtige Engelse mozaïektegels, een mooi voorbeeld uit het vroeg-industriële tijdperk. Ruim tien jaar later wordt nog een fraai gestileerde geschilderde plantrank in Art Nouveau stijl toegevoegd aan de gemarmerde lambrisering. Deze kunststroming was tussen 1890 en 1914 op verschillende plaatsen in Europa populair. Deskundigen noemen de gang uniek omdat nog maar weinig van dergelijke rijk gedecoreerde entrées uit die tijd over zijn.
Andere verrassingen in de woning zijn een decoratief geëtste deurruit, diverse originele plafonds en twee reconstructies van teruggevonden behang uit de negentiende eeuw. De dorpsapotheek uit 1894 is weer in oude glorie hersteld en voorzien van negentiende-eeuwse opstandflessen, pillendoosjes en andere benodigdheden. Een historische apotheek ‘aan huis’ in een Doktershûs is waarschijnlijk uniek in Nederland.
Klik op een foto voor een vergroting.
4. Smelbrêge 15 en 14, 9051 BH Stiens; woonhuis
Registergegevens
Monumentgegevens
Monumentnummer
24544
Inschrijving register
10 september 1968
Kadaster deel/nr
82668/77
Kadastrale aanduiding
Hijum B 2494
Smelbrêge 14, 9051 BH te Stiens
Omschrijving
Gedeelte van het blokvormige vijf traveeën brede buurpand nr 15.
Klik op een foto voor een vergroting.
6. Bij Bredyk 27, 9051 HZ Stiens; poldermolen uit 1913
Binnemamolen.
De Kleine Molen is een poldermolen van het Friese type monniksmolen ('muonts'). Oorspronkelijk gebouwd in 1913 en in 1988 vrijwel geheel herbouwd. Sinds die tijd is de molen in eigendom van Stichting De Fryske Mole.
De molen is uitgerust met een pomp om water op te voeren en in te malen in de voormalige polder Binnema.
Toelichting naam
Deze molen wordt vernoemd naar de polder waarop hij in kan malen; de aanduiding 'De Kleine Molen' wordt ook gebruikt (en is op zich heel juist).
Unieke eigenschap
Dit wordt beschouwd als het kleinste échte achtkant van Nederland.
Klik op een foto voor een vergroting.
7. Wurgedyk 18, 9051 LE Stiens; poldermolen uit 1879.
\
Steenhuistermolen.
Over De Steenhuistermolen
Na stormschade opgelopen te hebben in 1952 werd overwogen de molen door een windmotor te laten vervangen.
In 1962 trad roedebreuk op, herstel daarvan vond plaats in 1967.
In 1969 werd de molen voor de bemaling overbodig door de invoering van mechanische bemaling.
De molen is sinds 1985 in bezit van de Stichting De Fryske Mole en werd in 2000 voor het laatst gerestaureerd.
Bouwjaar
1880
Type
Functie
Molenaar
Dhr. H. van der Veen
Aandrijving
Adres
Wurgedyk 18, 9051 LE, Friesland
Open op afspraak
Ja
Open voor publiek
Ja
Openingstijden
op afspraak
Klik op een foto voor een vergroting.
8. Slachtedyk 1a bij Feinsum.
Slachdykster Mûne Alde Leie
Dit is een poldermolen met een bijzondere, waterbouwkundige inrichting. Er is bij een restauratie in 2007 een ondergrondse, gemetselde tunnel ontdekt, waardoor deze molen zowel water de polder kan in- als uitmalen.
Onderzoek heeft aangetoond dat bij de bouw deze molen al met die functie is uitgerust. Deze functie van de “Slachdykster” is dan ook cultuurhistorisch zeer zeldzaam en van hoge waarde.
De “Slachdykster Mûne” is in 1864 gebouwd op of naast de fundering van zijn voorganger.
Het is een typisch Friese, achtkante molen met rechte grenen stijlen en flinke uitbrekers. De stijlen staan rechtstreeks op de kliphouten. Doordat de onderste legeringsbalken goed aan de stijlen zijn bevestigd, is een ondertafelement niet nodig.
In 1931 werd in de molen een 30 pk dieselmotor geplaatst, samen met een betonnen schroefbak en rechtse gelaste schroef. Aan windbemaling kwam toen een einde. Aangenomen wordt, dat men vanuit het (dan zoete) IJsselmeer in staat was bij droogte de Friese boezem aan te vullen.
In 1935 werden kap en wieken verwijderd.
Als dieselgemaal bleef “De Slachdykster” nog tientallen jaren in gebruik.
In 1975 dreigde afbraak, om dat te voorkomen werd de molen op de
Monumentenlijst geplaatst.
In 1985 werd de molen door de stichting De Fryske Mole overgenomen en in 2007 werden weer kap en wieken geplaatst.
Klik op een foto voor een vergroting.
Gemeentelijke monumenten in Stiens:
1. Molen De Hoop
Korenmolen De Hoop te Stiens dateert in eerste instantie uit 1853. Toen werd deze stellingmolen gebouwd en deed vervolgens tot 1922 dienst. Eenmaal buiten bedrijf heeft men de molen tot op de stenen onderbouw afgebroken.
Die onderbouw werd in 1976 door de gemeente Leeuwarderadeel aangekocht voor ƒ 12.500,--, waarna in september 1977 op suggestie van de directeur gemeentewerken, D. Kuipers, door bouwbedrijf Tacoma uit Stiens kon worden begonnen met de reconstructie van een echte windmolen. Deze nam bijna twee jaar in beslag.
Op 9 mei 1979 was de rehabilitatie voltooid. De totale kosten kwamen op ƒ 595.000,-- waarvan de gemeente Leeuwarderadeel ƒ 275.000,-- voor haar rekening nam.
Na de restauratie richtte men "Molen De Hoop b.v.” op. Doel was, deze molen op professionele wijze te laten malen. Drijvende kracht hierachter was J. Bijlsma, bakker te Stiens. Er werd gemalen voor Echte Bakkers in heel Fryslân. In 1980 werd G.J. Klijnstra uit Kubaard benoemd tot molenaar, later voegde zich Bas Kalkman daarbij.
Molen en onderneming gingen evenwel (voorlopig) ten onder: op 1 januari 1992, Nieuwjaarsmorgen, kwam een vuurpijl in het rietdek terecht en als gevolg verbrandde De Hoop kansloos. Wéér stond er van De Hoop te Stiens alleen nog de onderbouw: de bovenbouw was ten tijde van de brand nog geen 13 jaar oud!
Dankzij efficient handelen van verzekeraars (ook de bewoner van Stiens die de vuurpijl had afgestoken had zich direct gemeld) en andere instanties kon ongekend snel met de herbouw worden begonnen: binnen een jaar, op 1 december 1992, was de molen zover klaar dat de roeden gestoken konden worden.
Op 23 april 1993 werd de molen heropend. Een hypermodern computergestuurd maalbedrijf werd gestart, waarbij ondanks het grote aandeel van de automatisering een voorname plaats was ingeruimd voor de twee op windkracht aangedreven koppel stenen.
Helaas: het werd geen succes, niet zozeer vanwege de opzet, maar vooral doordat het tij voor ambachtelijk graanmalen inmiddels was gekeerd: de verzadiging van de markt had inmiddels opgetreden en het bedrijf heeft daardoor nooit echt optimaal kunnen functioneren. Na vertrek van molenaar Klijnstra in 1998 nam Cees Notenboom het bedrijf over, maar rond 2002 kwam de molen stil te staan.
In 2004 kwamen molen, inventaris en de naastgelegen graanschuur in handen van de gemeente Leeuwarderadeel. Een groep vrijwillig molenaars richtte intussen een stichting op met het doel, de molen te beheren. Sindsdien wordt op de molen op bijna alle zaterdagen gedraaid en meel verkocht. Ook maalt men sinds enige jaren weer voor een lokale bakker.
2. NFLS loods
De locomotiefloods aan de Lutskedyk 7 in Stiens werd in 1903 gebouwd. Het is een tweebeukig rechthoekig gebouw van ca. 58 x 30 meter met vijf halfronde toegangspoorten in de voorgevel en gemetselde langs gevels in stijl- en regelwerk.
De loods diende tot 1928 als stallings- en onderhoudsruimte voor de stoomlocomotieven van de Noord-Friesche Locaalspoorweg-Maatschappij (NFLS). Deze maatschappij en vanaf 1905 de Hollandse IJzeren Spoorwegmaatschappij (HSM) exploiteerde een aantal spoorlijnen in Noord Friesland.
Klik op een foto voor een vergroting.
