Monumenten in Jelsum
Jelsum is beschermd dorpsgezicht.
1. Dekemastate, Dekemawei 5, 9057 LC Jelsum.
Het huis
Het L-vormige gebouw bestaat sinds de verbouwing in 1814 uit een hoofdgebouw met empire-ramen en een fraaie toegangsdeur en een lagere vleugel. Achter de vensters ligt het voornaamste vertrek, de zaal. Hier hangt de unieke collectie familieportretten. In de kelder zijn restanten van de middeleeuwse stins zichtbaar.
In 1996 kocht het Old Burger Weeshuis te Leeuwarden het geheel. Het complex werd gerestaureerd en is nu museum. De inrichting toont hoe een voorname Friese familie rond 1930 een state bewoonde.
De bezoeker komt heden ten dage binnen via de tuinmanswoning op de terp van Jelsum en loopt dan via de tuin naar het huis. Een grote boerderij naast de huidige ingang is in 2014/15 gerestaureerd en aan het complex toegevoegd, dat nu ook over het water vanuit Leeuwarden kan worden bereikt.
Dekemastate is beschikbaar als bijzondere trouwlocatie van de gemeente Leeuwarden.
De tuin
Dekema State ligt op een omgracht terrein en is via een brug met rijk gesneden poort uit 1905 te bereiken. Hiervoor ligt het voorplein waarop de lange oprijlaan uitkomt. Een wandeling in de fraai aangelegde tuinen voert langs singels, een sier- en moestuin en een boomgaard. In het voorjaar bloeien er verschillende soorten stinzenplanten.
Klik op een foto voor een vergroting.
2. Hervormde kerk, Op'e Terp 26, 9057 RG Jelsum (met foto's van restauratie in 2020).
De dorpskerk is in de 12de eeuw van tufsteen opgetrokken: het vijfzijdige koor is in de 15de eeuw in baksteen vernieuwd. De noordmuur van het schip vertoont spaarvelden en rondboogfriezen. De toren is in de 13de eeuw verrezen. In het interieur zijn de twee herenbanken, de preekstoel en enkele vroege renaissance zerken van betekenis.
Bron: 36x Leeuwarden, Peter Karstkarel.
Klik op een foto voor vergroting.
3. Op'e Terp 9, 9057 RG Jelsum (voormalig rijksmonument, waarschijnlijk oorspronkelijke dienstwoning Dekemastate; is geheel nieuw gebouwd, maar heeft nog wel rijksmonumentenstatus).
Klik op een foto voor vergroting.
4. Op'e Terp 7, 9057 RG Jelsum; boerderij.
Boerderij van het kop-hals-romp type. Voorhuis onderkelderd tussen topgevels waarboven schoorstenen met borden. Zesruitsvensters.
Klik op een foto voor vergroting.
5. Boerderij, Dekemawei 1, 9057 LC Jelsum.
De kop-hals-rompboerderijen Dekemawei 1 en Piter Rindertsreedsje 3 hebben mogelijk een laat-18de-eeuwse oorsprong.
Klik op een foto voor vergroting.
6. Boerderij bij oprijlaan Dekemastate; Dekemawei 3, 9057 LC Jelsum.
De in 1844 gebouwde boerderij Dekemawei 3 heeft een dwars geplaatst voorhuis met omlijste ingang; de schuur stamt uit 1839.
Klik op een foto voor vergroting.
7. Brédyk 16, 9057 RC Jelsum; dwarshuisboerderij.
De DWARSHUISBOERDERIJ is in 1869 onder Eclectische architectuur gebouwd ter plaatse van een reeds bestaande boerderij van het kop-hals-romptype (Eekhoff, 1856). De boerderij is vermoedelijk ontworpen én gebouwd door S. Reitsma en Zonen uit Beetgum, die op de gedenksteen in de schuur als bouwmeesters worden vermeld; de eerste steen is gelegd door Johannes E. Bonnema op 1 april 1869. De rechte achtergevel is karakteristiek voor een akkerbouwbedrijf (gemengd bedrijf met als hoofdtak akkerbouw). De verschuiving van akkerbouw naar veeteelt kreeg in de 19de eeuw in de gemeente Leeuwarderadeel zijn definitieve beslag. Als exponent van die ontwikkeling werd de boerderij uitgebreid met een melkkelder. Het type portiek is karakteristiek voor de Eclectische woonhuizen in het noordoostelijk deel van de provincie. Later, vermoedelijk in het eerste kwart van de twintigste eeuw, is aan de zuidzijde van de schuur een jongveestal (lytshús) aangebouwd. Het spitsbogige raam uit de schuur is daarbij hergebruikt in de korte gevel van de jongveestal.
Een tuinontwerp is niet herkenbaar: bij de oprit in de voortuin staan nog één krooniep en een kastanjeboom. De toegang vanaf de openbare weg naar de voordeur bestaat uit een eenvoudig, klein smeedijzeren HEK tussen gietijzeren hekstijlen.
Omschrijving
De boerderij bestaat uit een dwarsgeplaatst voorhuis, een tussenlid of hals met aangekapte melkkelder aan de noordzijde en een schuur; woonhuis en schuur zijn ten opzichte van elkaar enigszins verschoven. Het woonhuis heeft een rechthoekige plattegrond; het bestaat uit één bouwlaag onder schilddak. De gevels zijn opgetrokken in bruine bakstenen, aan de voorzijde op een natuurstenen borstwering tot onder de raamdorpels; bij de overige gevels op een gemetselde plint. De voorgevel wordt aan de bovenzijde afgesloten door een gevellijst verlevendigd met versierde panelen; de overige gevels hebben een onversierde gevellijst en de achtergevel aan de noordzijde is zonder gevellijst.
Het schilddak is belegd met zwart geglazuurde platte Friese pannen en heeft twee schoorstenen met dekborden op de hoeken. De voorgevel aan de oostzijde is symmetrisch ingedeeld met een risalerende ingangspartij in het midden die tot een dakkapel is opgemetseld. Het middenrisaliet heeft drie-achtste hoekkolommen en wordt aan de bovenzijde afgesloten door een gevellijst waarop een tympaan: kolommen en tympaan zijn bekroond met respectievelijk bolvazen en een 'morgenster'. De entree bestaat uit een drietreeds hardstenen stoep, een ondiep nisvormig portiek met kwartronde holle wanden. De Neo-Renaissance porte brisée met smeedijzeren hekjes voor de glaspanelen heeft een bovenlicht met gekleurd glas-in-lood, voorstellend een watergezicht met lisdodden en waterlelies. Aan weerszijden van het portiek zijn twee korfbogige vensters; boven de ramen een wenkbrauwboog op consoles en met een kuif. Het doorgemetselde middenrisaliet heeft een omlijst, korfbogig venster met een hekwerk. In de noordgevel een korfbogig venster met een bakstenen rollaag als wenkbrauwboog op consoles. De noordelijke helft van de achtergevel wordt gedeeltelijk oversneden door de melkkelder, die aan het tussenlid of hals is aangekapt. De zuidgevel van het woonhuis heeft twee korfbogige vensters met een rollaag als wenkbrauwboog op consoles en een gepleisterde gevellijst.
De schuur heeft een rechthoekige plattegrond; aan de zuidwesthoek is een jongveestal (lytshús) aangebouwd. De gevels van de grote schuur zijn opge-trokken in roodbruine bakstenen met een dagstreep; de dakschilden zijn belegd met gesmoorde Hollandse pannen; het dakschild aan de westzijde is belegd met gesmoorde platte Friese pannen. In de noordgevel van de schuur 19 ijzeren, getoogde drieruits stalramen onder een rollaag, met een dorpel van klinkerstenen. In de achtergevel onder meer vijf ijzeren, vierruits stalramen onder een rollaag, mendeuren en een negenruits ijzeren raam. Aan de zuidgevel de later bijgebouwde jongveestal en in de lange gevel vijf rondboogvensters met een gevorkte tracering. De aangebouwde jongveestal heeft een rechthoekige plattegrond en staat haaks op de grote schuur. De stal bestaat uit één bouwlaag met wolfdak, belegd met gesmoorde gegolfde Friese pannen; aan de korte gevels een ijzeren roosvenster en rozetankers. De gevels worden afgesloten door lijsten en een klimmend fries in portlandcement. In de oostgevel van de grote schuur zijn van links naar rechts men-deuren met smeedwerk in de deurpanelen van het inpandige koetshuis, gedenk-steen, schuurdeur, rondboogvenster, keukendeur met zijlichten. De gevelopeningen zijn alle onder een rollaag; het kozijnhout heeft aan de bovenzijde haakse hoeken buitenwerks en kwartronde hoeken binnenwerks. Op het dakschild zwart geglazuurde platte Friese pannen.
De indeling van het woonhuis is gaaf en bestaat uit een middengang met zijkamers; het vloerniveau van het woonhuis ligt hoger dan dat van de hals, en is niet onderkelderd. Tot de waardevolle onderdelen van het INTERIEUR behoren ondermeer de gehoute paneeldeuren, draaitrap, stucplafond, de schildpad-marmeren tegels en de gietijzeren consoles onder de vensterbanken. De diepe melkkelder wordt gestut door ijzeren kolommen en heeft diefijzers en bakken.
Het inpandige koetshuis is oorspronkelijk en heeft langs de wand tuighaken. In de schuur vijf gebinten op bakstenen poeren en stalboxen.
Klik op een foto voor vergroting.
8. Haskedyk 2, 9057 LB Jelsum; boerderij Haskerazathe met koetshuis.
Het KOETSHUIS met paardenstalling van de boerderij Haskerazathe is onder Overgangsarchitectuur gebouwd. Hoewel hiervan geen bouwdatum en architect bekend zijn, bestaat op stilistische gronden het vermoeden dat het is ontworpen in het eerste of tweede decennium van de 20ste eeuw en mogelijk door W.C. de Groot uit Leeuwarden. Het koetshuis verving vermoedelijk een ouder koetshuis dat meer aan de zuidzijde van de boerderij heeft gestaan.
Architect W.C. de Groot (1853-1939), leerling van architect J.I. Douma, ontwierp boerderijen, particuliere woonhuizen en sociale woningbouwcomplexen (onder meer: Hollanderwijk, de Saskiastraten te Leeuwarden) en was huisarchitect van onder meer het St. Anthony-gasthuis, de Hervormde gemeente te Leeuwarden, alsook onderhoudsarchitect van Heringastate, bekend als het Poptaslot te Marssum.
Omschrijving
Het koetshuis heeft globaal een rechthoekige plattegrond. De gevels zijn tot aan de bovendorpel van de hooggeplaatste raamkozijnen opgetrokken in bruine bakstenen, verlevendigd met banden van gele bakstenen. Boven de bovendorpel van de kozijnen zijn de gevels van gele bakstenen verlevendigd met rode strengpersbakstenen. De scheiding tussen beide gevelkleuren wordt geaccentueerd door een uitkragende, gemetselde lijst van rode en gele bakstenen. De gevelopeningen zijn bijna alle rechthoekig onder een getoogde rol- of streklaag met decoratief metselwerk in het trommelveld. Het kapplan is T-vormig met wolfeinden, bekroond met een zinken piron. Het overstekende dak is belegd met gesmoorde gegolfde Friese pannen. In de oostgevel twee kleine drieruitsvensters en in de geveltop een groot drieruitsvenster. In de noordgevel een drielichtvenster, gescheiden door een kopse muurdam, een opgeklampte houten deur met zijlichten, wederom een drielichtvenster en een dubbele inrijdeur. In de topgevel dubbele zolderdeuren met glasruiten. Aan de zuidgevel een ingang in een uitbouw.
Klik op een foto voor vergroting.
9. Langhústerdyk 1, 9057 RJ Jelsum; boerderij Vijverzathe; tuin, hekken enz. van Vijverzathe;
De fraai in een wandeltuin gelegen kapitale BOERDERIJ uit 1890, in Eclectische stijl met uitbundige Neo-Renaissance ornamenten, is gesticht door de echtelieden Jan Arjens Wassenaar en Antje Beerts Bos. Jan Arjens Wassenaar, landbouwer en veefokker, vestigde zich vanuit St. Annaparochie in 1890 in Jelsum. Zijn bedrijf was beroemd vanwege het Friese Stamboekrundvee. Drie gebroeders Wassenaar hebben in de jaren 1889-1900 elk voor zichzelf, maar in elkaars nabijheid een kapitale boerderij gesticht. De twee andere boerderijen zijn respectievelijk de te Leeuwarden aan de Mr. P.J. Troelstraweg 193 gelegen boerderij en de eveneens beschermde boerderij Haskerazathe te Jelsum aan de Haskedyk 2. De eerstgenoemde boerderij wordt toegeschreven aan de Leeuwarder architect H.H. Kramer (1850-1934). Deze architect, die mede door zijn uitbundige Neo-renaissancestijl rond de eeuwwisseling zeer in trek was bij de gegoede burgerij, zou evengoed verantwoordelijk kunnen zijn geweest voor het ontwerp van Vijverzathe.
Het bedrijfsgedeelte van de boerderij heeft aan de achterzijde de karakteristiek van een veeteelt bedrijf, namelijk teruggerooide mendeuren naar de deel. De boerderij is vermoedelijke enige malen verbouwd. De serre aan de zuidzijde is vermoedelijk een uitbreiding; mogelijk is in de dertiger jaren het bedrijfsgedeelte gemoderniseerd: het plafond is gemetseld in holle bakstenen en in de dakschilden zijn panelen aangebracht met bouwglas van het merk VERA-LUX, type R-24 uit Leerdam. De aanbouw aan de noordzijde van de hals is voor de bescherming van ondergeschikt belang. Recentelijk zijn bij het herstel van de kap de ventilatiekisten op de nok verwijderd.
Omschrijving
De boerderij bestaat uit een blokvormig voorhuis en een schuurgedeelte, gescheiden door een kort tussenlid. Het woonhuis heeft globaal een vierkante plattegrond met twee afgesnoten hoeken; het bedrijfsgedeelte heeft een rechthoekige plattegrond. De gevels zijn opgetrokken in bruine bakstenen: de voorgevel op een borstwering van natuursteen, de zijgevels met een gepleisterde plint.
De gevels zijn verlevendigd door kunststenen speklagen en worden afgesloten door een gevellijst met tandlijst. Het afgeknotte dak is belegd met keramische daktegels en op drie hoeken is een schoorsteen met dekbord. De voorgevel van de boerderij, aan de westzijde, is symmetrisch ingedeeld: in het midden de entree met een viertreeds stoep, een inpandig portiek met gepleisterde wanden en gecanneleerde pilasters, een deuromlijsting met kuif. Op de risalerende muurdammen diamantpanelen en consoles waarop een balkon rust. Het balkon heeft een ijzeren balustrade. De gemetselde erker boven de entree heeft gepleisterde wangen, gecanneleerde pilasters met ionische kapitelen; dubbele balkondeuren met omlijsting. Op de gevellijst een opzetstuk in kunststeen met voluten, timpaan en obelisk; op het middenvlak een ovalen omlijsting met het opschrift ANNO / 1890 //. Aan weerszijden van het opzetstuk een obelisk. Aan weerszijden van de entree een getoogd tweelichtvenster, gepaard door een kroonlijst; de penant tussen beide H-vensters is een gecanneleerde halfzuil. De beide afgesnoten hoeken hebben een getoogd H-venster onder een kroonlijst. Op de dakvoet een houten dakkapel met aan weerszijden een fragment van de sneeuwhekken, voluten en een gebogen fronton met schelpmotief. Op het fronton een obelisk en daarnaast twee bollen.
De noordgevel van het woonhuis heeft drie getoogde H-vensters onder een kroonlijst. Tussen de twee rechter ramen is de gedenksteen ingemetseld met het opschrift: Dit gebouw is gesticht / door / Jan Arjens Wassenaar / en / Antje Beerts Bos / in het jaar 1890 //. Onder de twee linker ramen twee provisiekelderramen met diefijzers onder een rollaag en koekoek. Aan de zuidgevel is een serre toegevoegd op een bakstenen voet met een houten stijl en regelwerk en onder een zinken aankapping. De bovenlichten hebben gekleurd glas-in-lood. In de zuidgevel twee getoogde H-vensters onder een streklaag. In de oostgevel van het woonhuis, globaal tussen de bovenste speklagen een getoogd tweelichtvenster met gekleurd glas-in-lood, onder een rollaag. De hals heeft aan de zuidzijde een dienstingang met viertreeds stoep. De gevels van de schuur zijn gemetseld in bruine bakstenen onder een schilddak. Het dak is gedekt met riet, met uitzondering van het westelijke dakschild waarop verbeterde Hollandse pannen en enkele regels aan de onderzijde van de dakschilden: aan de noordzijde gesmoorde Friese golfpannen, aan de oost- en zuidzijde keramische daktegels. Aan de schuur aan de zuidzijde zijn muurtjes gemetseld met doorgangen, die de begrenzing markeren van het stalgedeelte. In de zijgevel twaalf rondboog stalramen met een gevorkte, ijzeren tracering, onder een rollaag. In de oostgevel van links naar rechts: een staldeur onder korfboog met rollaag, twee rondboogvensters met gevorkte tracering, een staldeur, een rondboogvenster met gevorkte tracering, de teruggerooide mendeuren. In de noordgevel zes rondboogvensters met gevorkte tracering, en een zijdeur. In de westgevel de dubbele deuren van het inpandige koetshuis; de middenpanelen hebben gietijzeren roosters met een kopje in het midden.
Het INTERIEUR van de boerderij is structureel oorspronkelijk en in de detaillering nagenoeg gaaf.
Het bedrijfsgedeelte van de boerderij heeft een Hollandse stal en de 56 koeboxen zijn van beton en stalen balken met I-profiel, gemerkt "HWR NP 18 Germany". De binnenmuren zijn gestucadoord en beschilderd in de kleuren rood en wit. Het plafond is gemetseld en in de dakschilden zijn panelen aangebracht met VERA-LUX bouwglas. Het schuurgedeelte heeft een traditionele gebintconstructie. Het interieur van het woonhuis is structureel en in de detaillering nagenoeg ongewijzigd. Kamers zijn aan weerszijden van de middengang gesitueerd, waarop haaks een dwarsgang met dienstingang. De gang is met terrazzowerk, waarin een meandermotief is verwerkt, bevloerd en gelambriseerd; de dwarsgang is eenvoudiger uitgevoerd. De entree heeft een bovenlicht met een gebrandschilderde voorstelling met een gezicht op de kerk van Jelsum; het balkenplafond rust op consoles. Naar de achtergang is een deur met een geëtste voorstelling van een jachttrofee. Het interieur bezit waardevolle interieuronderdelen, waaronder: de noordelijke kamer-en-suite met een gestucadoord en geschilderd plafond met symbolische voorstellingen met instrumenten (muziek), kunstschildersuitrusting (schilderkunst), boek (literatuur) en een buste (filosofie?), verder een marmeren schouw en gebogen vensterbanken; naar de suite schuifdeuren en eveneens een stucplafond met geschilderde druiventrossen op de hoeken. De kamer aan de andere zijde van de gang heeft een houten wandbetimmering met kooflijst en een marmeren schouw. Een van de kamers is ingericht als badkamer met gedeeltelijk een contemporaine inrichting.
Klik op een foto voor vergroting.
10. P. Rindertsreedsje 3, 9057 LH Jelsum; boerderij.
De kop-hals-rompboerderijen Dekemawei 1 en Piter Rindertsreedsje 3 hebben mogelijk een laat-18de-eeuwse oorsprong.
Klik op een foto voor vergroting.
